آیت‌الله تسخیری: آیت‌الله واعظزاده «دایرة المعارف علوم» بود.
آیت‌الله واعظزاده خراسانی پیش از آنکه تنها یک عالم دینی درگوشه یک پژوهشکده باشد، با اندیشه‌های تقریبی‌اش می‌شناسیم. مردی از تبار اندیشه‌های آیت‌الله العظمی بروجردی و تربیت شده مکتب اهل بیت(علیهم السلام).
هنوز هم آثار و برکات وجودی آیت‌الله بروجردی را با چشم می‌بینیم و شاهدیم. مرحوم واعظزاده خراسانی یکی از چهره‌های ماندگاری است که از چشمه جوشان برکت امت اسلام به جا مانده بود. استاد را با اندیشه‌های تقریبی‌اش می‌شناسیم؛ اندیشه‌هایی که از او یک عالم روشنفکر دینی در زمینه وحدت ساخته بود و همه علمای جهان اسلام او را با همین اوصاف می‌شناسند.
دوران مدیرکلی آیت‌الله برمجمع جهانی تقریب مذاهب از با برکت‌ترین ادوار برای وحدت اسلامی بوده است.
آیت‌الله محمدعلی تسخیری؛ دبیرکل سابق مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و رئیس چندین دوره از کنفرانس وحدت از دوستان و همراهان نزدیک مرحوم آیت‌الله واعظزاده است که درگفت و گو با زائر از دیدگاه‌ها و فعالیت‌های علمی آیت‌الله درحوزه وحدت سخن گفته است.
چرا آیت‌الله واعظزاده را به ویژگی «دایرة المعارف بودن در علوم» می‌شناسند؟
این ویژگی آیت‌الله واعظزاده یعنی دایرة المعارف بودن ایشان را باید در آثار و تألیفات مرحوم در حوزه‌های مختلف علمی بیابیم. ایشان، نوشته‌هایی درباره علوم گوناگون مانند: علوم القرآن، تفسیر، حدیث، سیره مذاهب، تاریخ، رجال، فقه اصول، تقریب، اقتصاد اسلامی و بحث‌های تطبیقی دارد: مثلاً در رابطه با علوم القرآن موسوعه المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته که تا به حال چند جلد آن منتشر شده است، البته انتظار داریم تا ۴۰ جلد برسد. همچنین دایرة المعارف (نصوص فی علوم القرآن) که همه علوم القرآن را مطرح می‌کند (نزول القرآن جمع القرآن، رسمه، قرائات و مسئله عدم تحریف…) و مقدمه کتاب النص الخالد درباره عدم تحریف را تألیف کرده‌اند.
در رابطه با تفسیر نیز کتاب‌ها و مقالاتی با عنوان مقدمه درباره آیات الاحکام مقدمه کتاب کنز العرفان مرحوم مقداد سیوری، مقدمه درباره (منهج تقریبی در تفسیر)، مقدمه کتاب (مجمع البیان) مرحوم طبرسی، مقاله (الشهید فی القرآن) و دو مقاله تأثیر قرآن در حرکت تمدن اسلامی را به رشته تحریر در آوردند.
از آیت‌الله واعظزاده در رابطه با حدیث و سیره و رجال، سیره نبوی و سنت نبوی و منابع آنها، حدیث تطبیقی بین صحیح بخاری و صحیح مسلم، حج در سنت، حجة الوداع به روایت امام صادق (علیه السلام)، بررسی اجازه طولانی مجلسی اول به مجلسی ثانی و معرفی آثار رجالی مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی و حدیث ثقلین آثاری به جا مانده است.
آیت‌الله واعظزاده خراسانی(ره) در رابطه با اهل بیت (علیهم السلام) و فقه اهل بیت نیز کتاب هایی مانند منزلت اهل بیت در جوامع اسلامی، نقش امام صادق (علیه السلام) در حرکت علمی صدر اسلام، درباره فقه و اصول و مذاهب و تاریخ فقها، الاجتهاد عند الشیعه الامامیه، الفرق بین الحق و الحکم، المذاهب الفقهیة فی الاسلام، الفقه عند اهل السنه، الفقه عند الشیعة الامامیه، الفقة عند الشیعة غیر الامامیة، حیاة الشیخ الطوسی، اقتصاد اسلامی، مقدمه رسائل عشر شیخ طوسی در کتاب الجمل و العقود شیخ، بحث‌های تطبیقی درباره حکومت اسلامی، ویژگی‌های شریعت، نداها و پیام‌های تقریبی، منظره‌های تقریبی در تاریخ، نقش مراکز تمدن اسلامی در تقریب، منهج تقریبی در تفسیر و مقدمه چاپ مجدد رسالة الاسلام دار التقریب قاهره، توسعه مجمع جهانی تقریب و مقدمات تقریبی دیگر تألیف کرده‌اند.
یکی از ویژگی‌های شخصیت مرحوم واعظزاده موضوع اهمیت ویژه به تقریب است. چرا از ایشان به عنوان صاحب سرّ آیت‌الله بروجردی در بحث وحدت یاد می‌شود؟
تحولاتی که مرحوم آیت‌الله بروجردی ایجاد کردند خیلی گسترده است. مرحوم آیت‌الله واعظزاده نیز نقش مهمی در حوزه تقریب که از علاقه‌مندی‌های مهم آیت‌الله بروجردی بود، داشتند.
آیت‌الله واعظزاده در حوزه اهل بیت (علیهم السلام) و تقریب چه آثاری داشت؟
درباره علاقه‌مندی ایشان به اهل بیت (علیهم السلام) و تقریب، ایشان همیشه علاقه‌مندی به اهل بیت (علیهم السلام) و امام رضا(علیه السلام) بیان می‌کردند و پاسخ شبهات را وظیفه خود می‌دانستند و این امر را منافی با دعوت به تقریب نمی‌دانستند نظیر مرحوم سید محمد تقی حکیم.
ایشان از جان و دل معتقد به تقریب بودند و مثال بارزشان استاد بزرگوارشان آیت‌الله العظمی بروجردی بود و طرح‌هایی را داشتند مانند طرح شناخت احادیث اهل بیت(علیهم السلام) در کتب اهل سنت، طرح شناخت احادیث مشترک، طرح شناخت احکام مشترک، طرح شناخت راویان مشترک، طرح شناخت تعامل مشترک علمای فریقین، طرح تعلیقه مرحوم کاشف الغطاء بر المجله، طرح تحقیق بدایة المجتهد، طرح تحقیق کنز العرفان و طرح تحقیق ناصریات سید مرتضی.
خدمات آیت‌الله در حوزه تقریب موجب شد به چهره بین المللی تبدیل شود و با علمای اهل سنت ارتباطات زیادی داشته باشد، شما این ارتباطات را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ایشان معتقد به ارتباط با شخصیت‌های اهل سنت بودند و سفرهای جامعی داشتند و گزارش‌های خوبی را ارائه دادند. شخصیت‌هایی را از الازهر، قطر و سعودی دعوت کردند، کنفرانس وحدت بر پا کردند، از کشورهای زیادی دیدار کردند، عضو اتحادیه جهانی علمای اسلام، مجمع جهانی فقه اسلامی بودند و در بعثه حج سال‌ها شرکت کردند، به همین دلیل بسیار شناخته شده بودند و مراودات خوبی با علمای اهل سنت در حوزه تقریب داشتند.
تأسیس دانشگاه مذاهب یکی از صفحات طلایی حیات علمی استاد است. این دانشگاه چه نقشی در ورود موضوع تقریب به مجامع علمی و پژوهشی ایفا کرد؟
این کار بزرگی بوده است و به تقریب خدماتی تقدیم کرد که مهم‌ترین آنها خنثی کردن شبهات دشمن در زمینه وحدت علیه ما بود.
برای ماندگاری دیدگاه‌های تقریبی استاد چه راهکاری پیشنهاد می‌کنید؟
پیشنهاد می‌کنم دیدگاه‌های ایشان تبیین و نقد شود، دانشگاه تقریب توسعه داده شود و طرح‌های بزرگ وی تکمیل شود.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
مصاحبه دوم:
آیت‌الله تسخیری دبیر پیشین مجمع جهانی تقریب: مرحوم واعظزاده پدر جریان تقریب هستند.
مرحوم واعظزاده شخص متفکری است که تقریباً در تمام علوم اسلامی تحقیقاتی انجام داده و ابتکاراتی را آفریده است. این ابتکارات، او را در مقابل چالش‌های زیادی قرار می‌داد، اما با این حال از نظرات خود دفاع می‌کرد.
ایشان در مسئله حقوق، فقه، اصول و تاریخ فقها ابداع و ابتکار داشت و مقالاتی درباره این موضوعات منتشر کرد که برخی از آنها شامل: الإجتِهاد عِند الشیعةِ الإمامیة، المَذاهب الفِقهیّة فِی الإسلام، الفِقه عِندَ أهل السُّنة، الفِقه عندَ أهل الشّیعةِ الإمامیة، الفِقه عِندَ الشیعة غَیر الإمامیة است.
آیت‌الله واعظزاده متفکری جامع الاطراف و عالمی دایرةالمعارفی بود و هر تحقیق ایشان حاوی ابتکارات جدیدی بود. نکته مهم درباره آیت‌الله واعظزاده این بود که گاهی به‌خلاف نظرات رایج اسلامی مطالبی می‌فرمود و از آن دفاع می‌کرد. یک وقت مقاله‌ای به‌خلاف نظر دو مرجع از مراجع عالی‌قدر قم نوشت که با انتقاداتی از سوی علما مواجه شد، اما ایشان در نهایت ادب و به‌صورت حضوری پاسخ دادند.
یکی از ویژگی‌های بارز شخصیت فرهنگی آیت‌الله واعظزاده نگاه تقریبی ایشان بود و معتقدم مرحوم واعظزاده حداقل در ایران پدر جریان تقریب هستند که در این باره با چالش‌ها و سؤالات زیادی همراه بود. امروز همه تقریبی‌ها مدیون فعالیت‌های مرحوم واعظزاده هستند. ایشان نگاهی تقریبی به حکومت اسلامی داشت تا جایی که صاحب منهج تقریبی در تفسیر به‌شمار می‌آید. همچنین سخنرانی‌های ایشان درباره تقریب در نماز جمعه تهران مشهور است.
یکی از هنرهای آیت‌الله واعظزاده این است که در یک فضای مبهم مسأله تقریب را جا انداخت، امروز تقریبی‌ها در یک فضای روشن فعالیت می‌کنند، اما وقتی آیت‌الله واعظزاده این مسئله را مطرح کرد، ابهامات زیادی در این باره وجود داشت؛ چرا که این سؤالات مطرح بود که؛ اصلاً تقریب چیست؟ تقریب کجای منابع اسلامی آمده است؟ آیا معصومین (علیه السلام) درباره تقریب صحبت کرده‌اند؟ آیا علما در این باره صحبت کرده‌اند؟ آیا می‌توان بین حق و باطل تقریب کرد؟
آیت‌الله واعظزاده در پاسخ به اینکه آیا می‌توان بین حق و باطل تقریب حاصل کرد یا خیر، توضیح دادند که بین حق مطلق و باطل مطلق تقریب نمی‌شود، اما در ایده‌های حق، جاهای زیادی می‌شود با باطل صحبت کرد و نتیجه گرفت. خود سوره سبأ به پیامبر(ص) دستور می‌دهد با روحیه کاملاً بی‌طرف وارد مناقشه حتی با کفار شو. بعد می‌فرماید «لَعَلى هُدىً أَوْ فی ضَلالٍ مُبین؛ در حقیقت یا ما، یا شما بر هدایت یا گمراهى آشکاریم».
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
مصاحبه سوم:
این گفت وگو در شرایطی منتشر می شود که توصیف کننده و توصیف شونده، جملگی در جوار رحمت الهی قرار یافته اند. بااین همه انتشار توصیفات زنده یاد آیت الله محمدعلی تسخیری از منش تقریبی زنده یاد آیت الله محمد واعظ زاده خراسانی، رهیافتی مناسب به کارنامه علمی و عملی آن بزرگ قلمداد می شود. روح هر دو منادی وحدت اسلامی، شاد باد.
طبعا نخستین پرسش ما در این گفت وشنود، سؤال از چگونگی آشنایی و تداوم ارتباط و دوستی جنابعالی با زنده یاد آیت الله واعظ زاده خراسانی است.
بسم الله الرحمن الرحیم. بنده نخستین بار در کنفرانس های وحدت اسلامی و با شنیدن سخنرانی های نغز حضرت آیت الله واعظ زاده خراسانی (رضوان الله تعالی علیه) در آن نشست های علمی و سپس همکاری با ایشان در مجمع تقریب مذاهب اسلامی که مقام معظم رهبری آن را تأسیس کردند با ایشان آشنا شدم. ایشان از اینکه این مجمع تشکیل شده بود و مخصوصا شروع به کار دانشگاه مذاهب اسلامی، بسیار خوشحال بودند و در راه تحکیم پایه های آن، بسیار تلاش کردند و انصافا در انتقال ایده تقریب مذاهب اسلامی به واقعیت، سهم بسزایی داشتند. روح بلندپرواز و عاشق ایشان، همواره در راستای تحقق وحدت امت اسلامی اوج می گرفت و افق هایی را می دید که بسیاری از دیدن آنها محروم هستند!
شما ایشان را در کنفرانس های بین المللی زیادی، همراهی می کردید. از رفتارهای ایشان با اندیشمندان سایر مذاهب اسلامی و نقش ایشان در گفت وگوهای صورت گرفته، خاطراتی را بیان کنید.
حضور ایشان در این سفرها و کنفرانس ها، بسیار برجسته بود و ضرورت و فایده آن از سوی شرکت کنندگان، کاملا احساس می شد. بنده در جلسات و کنفرانس های زیادی، با ایشان همراه بودم. تحمل و صبر و پذیرش و نیز قدرت نظریه پردازی ایشان، انصافا تحسین برانگیز بود. ایشان عمیقا باور داشتند که تقریب اندیشه های عالمان جهان اسلام که نهایتا به تقریب مذاهب اسلامی منتهی می شود، راهی طبیعی برای تحقق آرمان وحدت است. بسیار به گفت وگو و تبادل نظر با علما و اندیشمندان سایر مذاهب و کشورها، علاقه داشتند و به همین دلیل در کنفرانس ها و اجلاس های مهم بین المللی فقه اسلامی، به شدت فعال بودند و آثار تحقیقی ارزشمندی را ارائه می دادند.
یکی از ویژگی های برجسته ایشان، همچون سایر علمای نامور شیعه، علاقه شدید و عمیق به مکتب اهل بیت(ع) بود. برخی معتقد بودند که این باور، با فعالیت های مستمر و پیگیر ایشان در زمینه تقریب مذاهب همخوانی نداشت! تحلیل شما دراین باره چیست؟
اتفاقا قضیه برعکس است. کسی که علاقه مند به مکتب اهل بیت(ع) است، به تفکر تقریب گرایش دارد. ایشان معتقد بود که اهل بیت(ع)، خود به دنبال تقریب بوده اند و عشق به اهل بیت(ع)، هیچ منافاتی با فعالیت های تقریبی ندارد. ایشان ضمن ایمان کامل به خط اهل بیت(ع)، معتقد بودند برای حفظ وحدت بین اهل سنت و شیعیان، باید مشترکات را برجسته کرد و طرحی با عنوان شناخت احادیث اهل بیت(ع) در کتاب های اهل سنت را ریخته بودند که تا حدود زیادی پیش رفت. طرح دیگر ایشان، شناخت راویان مشترک در احادیث شیعی و سنی بود که کاملا ابداعی به شمار می رفت. طرح های دیگری هم داشتند که در طریق وحدت مذاهب اسلامی می توانست بسیار مفید و مؤثر باشد. البته بنده با کل آرای مرحوم آیت الله واعظ زاده موافق نیستم، اما ایشان آرای مختص به خود، فراوان دارد که درباره همه آنها، با دقت تحقیق کرده است. امیدوارم این پژوهش ها از سوی حوزه های علمیه و محافل علمی، مورد پیگیری و توجه قرار بگیرند.
کدام یک از ویژگی های شخصیتی آیت الله واعظ زاده خراسانی، از نظر شما برجسته تر بودند؟
مهم ترین ویژگی شخصیتی مرحوم آیت الله واعظ زاده خراسانی، همان گونه که در پیام مقام معظم رهبری هم آمده، جامعیت شخصیت ایشان است. آن بزرگوار یک شخصی علمی جامع و در واقع، دایره المعارف متحرک بودند و در زمینه های گوناگون: علوم قرآن، حدیث، تفسیر، سیره ائمه، مذاهب، رجال، تاریخ، اقتصاد اسلامی، فقه، اصول و بحث های تطبیقی بین فقه مذاهب اسلامی و همچنین تقریب مذاهب، آثار ارزشمندی دارند.
ایشان فقیهی جامع و رجالی ای متبحر بودند و همان طور که اشاره کردم، به فقه تقریبی و مقایسه ای اعتقاد عمیقی داشتند. پژوهش های ایشان در زمینه تقریب بین مذاهب اسلامی، نتایج ویژه ای داشت و بسیار ارزشمند بود. ایشان معتقد بودند که فقه اسلامی، به دلیل برخورد آرای علمای شیعه و سنی پیشرفت کرده است و ضرورت دارد که ابعاد این پیشرفت را بشناسیم و به دیگران معرفی کنیم. مرحوم واعظ زاده معتقد به ضرورت ارتباط هر چه بیشتر علمای اهل سنت و شیعه بودند. ما می دانیم که ارتباط بزرگانی چون: شیخ مفید، شیخ طوسی، شهید اول و شهید ثانی با اهل سنّت، قوی بوده است. ایشان معتقد بودند که باید این ارتباطات را به درستی شناخت و درباره آنها به مطالعه و بررسی پرداخت. ایشان با علمای اهل سنّتِ زیادی از الازهر مصر، محافل دینی عربستان سعودی، قطر و. . . تماس و ارتباط داشت و آنان را برای شرکت در کنفرانس وحدت اسلامی، به ایران دعوت می کرد. بر اثر تلاش های ایشان بود که ده ها عالم سنی، در این کنفرانس ها شرکت کردند و برخی از آنان، آرای خود را به طور مبسوط ارائه دادند. ایشان در اتحادیه جهانی علمای اسلامی و مجمع بین المللی فقه اسلامی، عضو بود و سفرهایی هم به مکه می کرد و با بعثه مقام معظم رهبری در حج نیز، هماهنگی کامل داشت و از آن طریق، با علمای اهل سنّت از کشورهای مختلف ارتباط برقرار و با آنها گفت وگو می کرد. در مجموع، ایشان معتقد بود که باید فقه مقارن و تطبیقی را تشویق و ارتباط علمای مذاهب را تقویت کرد تا از این طریق، زمینه های رشد و شکوفایی فقه اسلامی بیشتر شود. ایشان بر این باور بود که ارتباط بین ائمه مذاهب به رغم اختلافات علمی، باید بسیار صمیمانه و نزدیک باشد و هر نوع تفرقه ای، در واقع نتیجه تلاش دشمنان اسلام و در جهت تضعیف مسلمین است.
مرحوم آیت الله واعظ زاده عاشق انقلاب اسلامی، پیرو حضرت امام و یار و یاور مقام معظم رهبری بود و در تمام عرصه های بین المللی، به شدت از ارزش های انقلاب دفاع می کرد. سعه صدر بالا و توان نظریه پردازی ایشان، از وی شخصیتی ممتاز و یگانه ساخته بود. خدایش در جوار رحمت خود جای دهد.